ჩვენს თაობას წილად ხვდა რობერტო ბოლანიოს აღმოჩენის ბედნიერება. ახალი ავტორის მიგნება ცალკე სიხარულია, მაგრამ ბოლანიოსნაირი ავტორისა მთლად ახალი მიწის აღმოჩენას უდრის. იგი დიდხანს დარჩება ბოლო დიდ ლათინურ ამერიკელ მწერლად, სამუდამოდ თუ არა.
იმიტომ არა, რომ ამ ტიპის ლიტერატურა კვდება, არც იმიტომ, რომ ზოგადად ლიტერატურა კვდება ტიკ-ტოკების ეპოქაში, უბრალოდ, ბოლანიო აღმოჩნდა ჭეშმარიტად დიდი. იგი მაშინაც დიდი იქნებოდა, როცა თვით მხატვრული ლიტერატურა იყო დიდი, და არა ისეთი ჩაფუშული და კოჭლი, როგორიც დღესაა.
არჩილ ქიქოძე თავის ახალ რომანზე ამბობს, ეს წიგნი დავიწყე ბოლანიოს „ღამე ჩილეში“ („Nocturno de Chile“) წაკითხვით, რომელშიც ვერ ვნახე სინათლის ნატამალიო. არჩილი სასტიკ წიგნს ასახელებს. იმაშიც მართალია, რომ ბოლანიოს საუკეთესო ნიმუშებში რთულია ხოლმე სინათლის მოძიება.
არჩილის არ იყოს, მეც მაქვს საჩემო რამ ჩილელის ბიბლიოგრაფიაში, ნოველა „შორეული ვარსკვლავი“ („Estrella distante“), რომელიც არა მარტო ბოლანიოს ერთ-ერთ საუკეთესო ნაწარმოებად მიმაჩნია, არამედ მსოფლიო ლიტერატურის შავ ბრილიანტად ვთვლი. თუნდაც მარტო კარლოს ვიდერის სახის შექმნისთვის. ყოფილი პოეტისა, რომელიც პინოჩეტის მოსვლის შემდეგ ხდება სამხედრო მფრინავი და თვითმფრინავის კვამლით ცაში წერს ლექსებს.
ვინც ბოლანიო იცის, ისიც იცის, რომ მისი პირველად წაკითხვა მოწმენდილ ცაზე მეხის გავარდნასავითაა. კერძოდ, სხვისი ბინიდან ძაღლის ყეფასავით, მაშინ როცა ძაღლი არ ჩანს. თუმცა მაინც ვხვდებით ცხოველის ზომას მისი ხმის სიმაღლის, ტემბრისა და ამპლიტუდის მიხედვით. არადა, თითქოს რაღას უნდა გავეოცებინეთ ლათინური ლიტერატურის მოყვარულნი, მოხიბლულნი მაგიური რეალიზმით?
ბოლანიომ კი უცებ სულ სხვა რეალიზმების კვამლში გაგვხვია, ცნობილი ტრაგიკული (Tragic Realism) და სპექტრული რეალიზმების (Spectral Realism) სახელით. პირველ რიგში, ვისცერალურ რეალიზმში (Visceral Realism), რომელიც მისივე შემოთავაზებული ტერმინია. სიტყვა „ვისცერალური“ ან „ვისცერული“ პირდაპირ შეეხება შინაგან ორგანოებს (კუჭი, ნაწლავები) და მიუთითებს კავშირზე უჯრედულ, ინტუიციურ, ღრმა („ჯიგარის“ დონეზე) შეგრძნებებთან და ფიზიკურ რეალიებთან. შეუძლებელია ამ კაცის მშვიდად კითხვა. სიტყვებს შორის აქ სულ ზუზუნებს რაღაც, როგორც დენი კაბელებში.
ქიქოძეს რომ არ ეხსენებინა ბოლანიო, ისე წავიკითხავდით „ომს“, სულაც არ გაგვახსენდებოდა ჩილელი. მაგრამ იგი ნახსენებია. ასე რომ, ხიდი მონიშნულია ორ ნაწარმოებს შორის. თუნდაც ჩატეხილი. ჩვენი ტვინიც, გვინდა არ გვინდა, თვითონ ცდილობს მსგავსების პოვნას. მსგავსება კი ისეთი რამეა, ცეცხლსა და წყალს შორისაც იპოვი კაცი. მით უფრო, როცა არ ეძებ. თუმცა მთავარი მაინც ისაა, რა განასხვავებს ამ ორს. იქ სადაც ბოლანიო დაუნდობლად აშიშვლებს ადამიანურ ბოროტებას და სიმხეცეს, ქიქოძე ვერ წირავს, ვერ იმეტებს ადამიანს ბოლომდე. და აი, ეს ჰუმანურობა რაღაც აზრით შეიძლება კიდევ უფრო დამთრგუნველია, ვიდრე ბოლანიოს სისასტიკე. ჩილელის კითხვისას რაღაც გაწვება კუჭზე, სულიც გეხუთება, დისკომფორტს გრძნობ, არჩილის კითხვისას კი გული გითბება. მაგრამ იმასაც ხვდები, რომ ავტორმა შეგითბო ეგ გული სულის შებერვით, რომ სინამდვილეს არ დაესუსხე.
არჩილ ქიქოძე
დღემდე არჩილ ქიქოძეს კარგ თანამედროვე ქართველ ავტორად ვთვლიდი, ერთ-ერთ საუკეთესოდ. „ქართველი“ და „ერთ-ერთი“ აქ მხოლოდ აზუსტებენ, რომ არჩილის გარდა კიდევ გვყავს ავტორები, თორემ გამოვიდოდა, რომ იგი ერთადერთია. რა ბედენაა იყო პირველი იქ, სადაც არავინაა შენ გარდა? თუმცა ხომ ვიცით, არიან მწერლები, რომლებიც ახერხებენ, ცარიელ ოთახშიც იყვნენ მეორენი.
დღეს მე შემიძლია სიხარულით ვთქვა, რომ აღმოვაჩინე დიდი მწერალი არჩილ ქიქოძე. და აღმოვაჩინე მოულოდნელად, როგორც ბოლანიოს მივაგენი თავის დროზე.
აწი, რაც უნდა დაწეროს არჩილმა, სამუდამოდ დარჩება იგი „ომის“ ავტორად. ამით მის ძველ წიგნებს კი არ ვაკნინებ, ან ახლებს წინასწარ კი არ ვუმიწებ, უბრალოდ, ვიცი, რომ „ომი“ იქნება მის ცხოვრებაში ის წერტილი, რომელიც დაყოფს მის შემოქმედებას „მანამდე“ და „შემდეგ“ ნაწილებად. დოკუმენტურსაც, მხატვრულსაც, დიდ და მცირე პროზასაც. რასაკვირველია, უმრავლესობისთვის იგი დარჩება „სამხრეთული სპილოს“ ავტორად, მაგრამ გამოჩნდებიან გურმანები, ვისთვისაც არჩილი იქნება ის, ვინც დაწერა „ომი“. და მე დიდი სიხარულით ვიქნები ერთ-ერთი მათ შორის.
„ომი“ არაა მორიგი კარგი რომანი, „ომი“ შედევრია. ოღონდ ესაა სპეციფიკური ლიტერატურა, „წიგნი არა ყველასთვის“ – ამ ფრაზის საუკეთესო გაგებით.
„ომი“ მასკულინური ტექსტია, მაჩოისტური და მუჟიკური, მაგრამ თუნდაც მილევადი ტესტოსტერონის ამ თუხთუხებიდან ისეთი სევდა, სინაზე, და რაც მთავარია, უიმედობა გამოჟონავს ხოლმე, სუნთქვას შეგიკრავს. აქ იმდენი „სასოწარკვეთა და სიგიჟეა, ეს უთქმელი ზღვარი იმდენად შესახებია, იმდენად ნამდვილი და ტრაგიკულია, რომ პირდაპირ უტყვი კივილით დაგეჯახება ამ ფურცლებიდან“.
ეს არის ცრემლებამდე ტკივილით სავსე ტექსტი, რომელიც გაჟღენთილია ისეთი იუმორით, უფრო სწორად, იუმორის ისეთი კოდებით, როგორიც დღეს უკვე აღარ გვხვდება, და აღარც მუშაობს, რასაც ზევიდან მოყრილი აქვს ის ნაღველი, რომელიც კარგ პროზას დიად პოეზიად აქცევს.
ეს არაა იმდენად კომპლიმენტი, რამდენადაც ფაქტის კონსტატაცია. „ომი“ არ არის კლასიკური რომანი, მას არ ჰყავს ტრადიციული გაგებით მთავარი გმირი, არა აქვს კვანძი და კვანძის გახსნა, არც კულმინაცია და ფინალი. ბოლოში მწერალი სულაც ამბობს, რომ „ფინალს ვერ წერს, იმიტომ კი არა, რომ ვერ მოიფიქრა – რამდენიმე ფინალი მოიფიქრა და ყველა კარგი“, არამედ ამ ამბის დამთავრება არ იქნება. თითქოს მიგვანიშნებს, დამიჯერე, ასე ჯობს, უფინალოდო. და ჩვენც გვჯერა. იმიტომ კი არა, რომ გავბრიყვდით, არამედ იმდენად გწამს მთელი ნაწარმოებისა კითხვის პროცესში, რომ ავტორივით გულშემატკივრობ მას. და ეგებ ავტორზე მეტადაც. და როგორც მთავრდება იგი, იმას მიიჩნევ ერთადერთ კანონიკურ დასასრულად.
რაც შეეხება ჟანრს, მე ვიტყოდი, ესაა პოლიფონიური მონოლოგი.
„ომი“ იმ წარსულის ქრონიკაა, რომელიც მარადი აწმყოა, აქ ყველა ყოფილია, ნადეპუტატარი, ნაავაზაკარი, ნარაგბისტალი, ნაძმაკაცარი, და საერთოდაც, ნაკაცარი. აქ ომიც კი ნაომარია. მარტო მწერალია მარადიული, თავისი მახვილი, მაგრამ ოდნავ მოჭუტული თვალით. ვიღაცამ ხომ უნდა აღწეროს და აღნუსხოს ყოველივე, თუნდაც ნალბანდიანის ტიტველი ქალები და უტყვიო პისტოლეტი.
„ომი“ იმ ქვეყანაზეა, „სადაც ცუდი და კარგი კაცის გარჩევა ჭირს“. ეს ჩვენი ამბავია, შორენას საწმერთულიდან შორენას ტანგამდე. „ომი“ ქართული წიგნია. ტკივილამდე ქართული. იმდენად მტკივნეული, რამდენადაც უთარგმნელი. არჩილი თვითონვე წერს პატარა ენების უიღბლობაზე, მსოფლიო ლიტერატურაში შეცურვის შეუძლებლობაზე. რაც სრული სიმართლეა. „ომი“ კი ძლიერ ჩვენია, დაძეძგილი იმ კულტურული კოდებით, რომლებიც გაუგებარია უცხოელისთვის.
აქ ერთგან სულ სამ სიტყვას იტყვიან და სამივე ტყუილი იქნება. „ომი“ მონჯღრეული დროის მანქანასავითაა, რომელსაც ბოლომდე კი არ გადაყავხარ სხვა სივრცეებში, არამედ ნაწილობრივ, ნახევრად აწმყოში რჩები, ნახევრად კი ხან ივრის ჭალებში აღმოჩნდები, ხან ჰუმანიტარული დახმარების ყუთებთან და მკვდარი სულებით სავსე სიებთან.
იმ ჰუმანიტარულ დახმარებას, ცხადია, ბევრი ვინმე დასევია, როგორც ლეშს ძერა. მათში კოლორიტული ტიპაჟებიც მოიძებნებიან. ვთქვათ, ქალების ქალი, ჰუმანიტარული დახმარების დედიკო, დიდი დედა. უზარმაზარი, მედიდური, დედოფალივით გაყინული მზერით. მის მომსახურე თეთრ ვოლგაში მგზავრის წინა სავარძელი ამოუღიათ, რომ დედიკო უკანა სავარძელზე დაეტიოს და მორგვივით ფეხები კარგად გაშალოს.
ბევრი დაუვიწყარი პერსონაჟის მიღმა, არის ერთი ეპიზოდური ტიპიც, იმერეთის რომელიღაცა ღატაკზე ღატაკი ქალაქის მკვიდრი კაცი, რომელიც თავის სახლს მიაფსამს ნაქეიფარი. სულ ესაა მისი როლი მთელ წიგნში და აი, ამ წამიერ სცენაში, საკუთარ სახლზე მიფსმაში, ეგებ მთელი ჩვენი ქვეყნის ისტორიაც კი იკითხება.
„ომი“ მინიშნებების წიგნია, სადაც ბუნდოვნად ცნობ ან სრულიად ვერ ცნობ ხალხს, ადგილებს, მოვლენებს, მაგრამ ამას არა აქვს მნიშვნელობა. ეს პოეზიაა, რომელიც სხვა რეგისტრში მუშაობს, დაღეჭვა-დაზუსტებების გარეშეც მთელი ცხოვრება ჩაგირბენს თვალწინ. მთავარია ენა და კულტურული კოდები, აღმნიშვნელები, ბმები.
„ომი“ ბევრ ისეთს გაგახსენებს, რაც, გეგონა, სამუდამოდ დაგავიწყდა, ვთქვათ, კონფორმისტად ქცეულ ცნობილ ქართველ მსახიობს რუსულ კინოში, როცა თხუთმეტ რესპუბლიკას ერთი ნომერი ჰქონდა მილიციაში დასარეკად: 02.
ან მკვდარი ჩერნენკოს სურათისთვის მირთმეულ წითელ გვაზდიკებს, რომელთაც პოლიტრუკი გაზმანოვი სამგლოვიარო ღონისძიების შემდეგ თავის ცოლს, ვალენტინა სერგეევნას მიართმევს, და ისიც მისცემს იმ ღამით ქმარს. ამ ბარტერში, ამ მირთმევა-მიცემაში მთელი ეპოქაა ჩატეული.
კითხულობ ამ საოცარ წიგნს, გახრჩობს საზიზღარი გამოუსავლიანობის შეგრძნება და უცებ ისეთი ხარხარი აგივარდება, საკუთარი თავის შეგრცხვება. იმიტომ კი არა, რომ დღევანდელ დღეს, ამ ჟამიანობისას სიცილი არ მოსულა, არამედ მიხვდები, რომ დიდი ხანია ასე თავისუფლად არ გიგრძნია თავი, არაფერს აუმჩატებიხარ, მზის სხივს არ შემოუჭვრეტია შენს ბნელ ფიქრებში.
არსებობს მითი, თითქოს ადამიანს სიკვდილის შემდეგ ერთხანს კიდევ ეზრდება ფრჩხილები და თმა. რაც ტყუილია. ფრჩხილისა და თმის ზრდას უჯრედების დაყოფა ჭირდება, დაყოფას – ენერგია, რაც სიცოცხლესთან ერთად ქრება. ზრდის ილუზია იმიტომ ჩნდება, რომ სიკვდილის შემდეგ კანი დეჰიდრატაციის გამო ჭკნება. შენც გეჩვენება, რომ ფრჩხილები და თმის ღერები იზრდება. ილუზია იქმნება, თითქოს გვამს სიცოცხლე შერჩენია, რომელიც მკვდარს შეიძლება ვეღარ აღადგენს, მაგრამ სადღაც ბჟუტავს, როგორც კანდელზე ცისფერი ალი, სანამ საბოლოოდ ჩაქრება. იმავეს განიცდი ამ გენიალური წიგნის კითხვისასაც, თითქოს ექსპერტიზის დასკვნას ეცნობი, რომელიც გეუბნება: ორგანიზმი მკვდარია, ჩვენ კი მაინც გვეჩვენება, რომ მკვდარს ფრჩხილები და თმა კიდევ ეზრდება.
ამ ფრჩხილებივით და თმასავით შერჩენია არჩილის ქალაქსაც გარდასულ დღეთა აჩრდილები, გაჭედილნი იმ თბილისში, რომელიც აღარც არსებობს. ეგებ ეს ის ბოლო აზრები, ხატები, ბგერები, სახეები, ის უკანასკნელი გაელვებანია, რომელთა შემდეგ სრული სიჩუმე ჩამოდგება.
„ომი“ მომაკვდავ მეტროპოლისზეა, სადაც შენი რაღაც ძალიან პირადული და მნიშვნელოვანი „ჩაკონსერვდა, ჩაბეტონდა, ჩაქვესკნელდა“. წიგნის ბოლოსკენ ავტორი წერს თავის გმირზე, მკვდარსა და მომაკვდავებს შორის შეყოვნებულმა იმდენად მძაფრად იგრძნო კატასტროფა, რომ თავბრუ დაეხვა და თვალები ცრემლით აევსოო. შეუძლებელია, „ომმაც“ ასევე არ დაგახვიოს თავბრუ და თვალები ცრემლით არ აგივსოს.
ერთხელ კარლოს სანტანამ მაილზ დევისის „ალქაჯთა ნახარშზე“ (ამავე სახელწოდების ალბომიდან „Bitches Brew“) თქვა, თემის დასაწყისში მაილზის საყვირის ექოები ისე ისმის, თითქოს ნიუ-იორკის ცათამბჯენები ირეკლავენო მისი ინსტრუმენტის ჩხავილსო. ამ წიგნშიც ასეა, თბილისური ხმები გესმის, დაფეთებულები რომ დაძრწიან ძველი ქალაქის ჩიხებსა და ეზოებში, პარკებში, SALVE-იან სადარბაზოში, რომლებიც არჩილმა მოაქუჩა, როგორც მოჩვენებებზე მონადირემ თავისი ნადავლი, და ერთ ყდაში მოაქცია, რომ ნებისმიერმა, ვინც „ომს“ მიუგდებს ყურს, ეს ხმები გაიგონოს და მათი სახასიათო ტემბრით დატკბეს, რომელიც სულ უფრო და უფრო ხმადაბლა ისმის.
„ომი“ ერთი ქალაქის ექსჰუმაციაა. იმ თბილისის, რომელიც ამ წიგნის გარეთ აღარ არსებობს.
ავტორი გვეუბნება, სულ მინდოდა დამეწერა რამე პოლიტიკური, სატირული, ძალიან სასაცილო და უიმედო, უხერხული წიგნი, რომელიც საფიქრალს მეტს გააჩენდა, ვიდრე სიხარულს და სენტიმენტსო. არჩილმა ეს შეძლო, ეგაა, რომ „ომი“ სიხარულსა და სანტიმენტს ვერაფერს უშვრება, ამ უკიდეგანო სევდიდან ერთიცა და მეორეც იმდენი მოჟონავს, ლამის დაგვახრჩოს.
ეს ის შემთხვევაა, როცა შეკითხვაზე „აბა, ომი გინდათ?“, სწორი პასუხია: დიახ, ჩვენ გვინდა „ომი“! „ომი“ პროზად დაწერილი ვრცელი პოემაა. ერთი გრძელი ამოძახილი, ყვირილი, რომელიც სამუდამოდ ჩაგისახლდება ყურში. ეს ის „ომია“, რომელიც არ გინდა დამთავრდეს. და რაც მთავარია, ის მუსიკაა, რომელიც დიდი ხანია მიწყდა, შენ კი კვლავ ჩაგესმის იგი.
იმას გარდა, რაც ზედაპირზეც ჩანს, არის კიდევ რაღაც ძალიან ღრმად, რაც „ომს“ „ღამესთან“ თუ არ ანათესავებს, რაღაცნაირად აკავშირებს. ამ წიგნის კითხვისას გეფიქრება, თუ ქართული და ლათინური ამერიკის ლიტერატურა პარალელურ სამყაროებში არ არსებობენ, ეგებ პარალელურ საფლავებში მაინც დაიმარხონ ოდესმე. რაც მთავარია, არჩილ ქიქოძის „ომი“ არათუ რამით ჩამოუვარდება რობერტო ბოლანიოს „ღამეს ჩილეში“, არამედ, არჩევანზე თუ მიდგა საქმე, ან-ან, მე ვირჩევ „ომს“.
ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება ყოველთვის არ ემთხვეოდეს რედაქციის პოზიციას.